Introductie

Lege stoelen in de klas – Gedwongen naar het Joods Lyceum (1941‑1943) is een gezamenlijk project van vijf Amsterdamse middelbare scholen. De tentoonstelling belicht het gedwongen vertrek van hun Joodse leerlingen in september 1941 en de haastige oprichting van het Joods Lyceum aan de Voormalige Stadstimmertuinen 1, waar veel van de weggestuurde leerlingen van deze vijf scholen uiteindelijk naartoe gingen. Ze laat zien hoe de Holocaust niet ver weg begon, maar hier – in de eigen klaslokalen van Amsterdamse scholieren. Vanaf eind mei 2025 is de fysieke expositie op de deelnemende scholen bedoeld voor hun eigen leerlingen. Leerlingen onderzoeken persoonlijke verhalen uit 1941 en presenteren hun bevindingen naast authentieke bronnen.

Achtergrond

Halverwege augustus 1941 ontvingen ouders van Joodse leerlingen een brief van het Amsterdamse stadhuis: per 1 september waren hun kinderen niet langer welkom op de reguliere scholen. De maatregel werd door Nederlandse autoriteiten zelf ingevoerd; Duitse bemoeienis was hiervoor niet nodig. De gemeente moest plotseling onderwijs organiseren voor ruim vierduizend Joodse kinderen. Scholen werden samengevoegd, opgeheven of “verjoodst”. Niet‑Joodse leerlingen vertrokken, eerder ontslagen Joodse docenten keerden terug. Vrienden raakten elkaar kwijt en leerlingen verlieten abrupt hun vertrouwde omgeving, met voortdurende angst voor wat er nog zou volgen.

Absent: Herinneringen aan het Joods Lyceum Amsterdam 1941-1943

In 2001 verscheen het boek "Absent: Herinneringen aan het Joods Lyceum Amsterdam 1941-1943", dat ik schreef in samenwerking met Miep Gompes-Lobatto, die zelf oud-leerling van het Joods Lyceum aan de Voormalige Stadstimmertuinen was, een kleine straat tussen de Amstel en de Weesperstraat. De titel verwijst naar het Absentenboek van de school dat bewaard is gebleven. Ook het schoolgebouw staat er nog, en door oud-leerling Elly Blanes is er een door oud-leerling en beeldhouwer Ralph Prins gemaakt gedenkteken op gekomen. Miep Gompes-Lobatto nam het initiatief tot verder onderzoek, ze benaderde me, en samen besloten we uit te zoeken wat er met de school, haar medeleerlingen en docenten was gebeurd. De segregatie van Joodse en niet-Joodse leerlingen op de Amsterdamse scholen in de zomer van 1941 werd ook onderwerp van het onderzoek. We vonden archieven en spoorden veel overlevende leerlingen en enkele docenten op, waarvan we er nog veel konden interviewen. Op 13 september 2001 presenteerden we het boek in de Boekmanzaal van de Stopera, in aanwezigheid van ongeveer tachtig oud-leerlingen en drie oud-docenten van de school. Het werd een bijzondere reünie. Ter herinnering aan Miep Gompes-Lobatto en alle andere leerlingen en docenten. Download het boek.

Amsterdam, mei 2025, Dienke Hondius
Dr. Dienke Hondius is Universitair Hoofddocent Geschiedenis aan de Vrije Universiteit en stafmedewerker Internationale Educatieve Projecten bij het Anne Frank Huis.